Kiedy miłośnicy ozdobnych kamieni, kolekcjonerzy i naukowcy mówią o bursztynie, mają na myśli przede wszystkim bursztyn bałtycki, który jest znany na całym świecie. Od około 150 lat bursztyn ten, w sumie kilkaset tysięcy ton, jest profesjonalnie wydobywany na wybrzeżu sambijskim, (między Zalewem Wiślanym i Zalewem Kurońskim, region Kaliningrad, Rosja).
Nieliczna stale jeszcze literatura dotyczy bursztynu bałtyckiego, który w eocenie był transportowany hipotetyczną rzeką Eridan, z położonych na północy „lasów bursztynowych“ Fennoskandii, na południe do Sambijsko-chłapowskiej delty (dziś nazywanej deltą gdańską, red.), aby tam zostać umieszczonym w złożach morskiej niebieskiej ziemi.
Szczególnym objawieniem było ukazanie się informacji w 1974 r. o środkowo niemieckim, dolnomioceńskim złożu bursztynu w Goitsche koło Bitterfeldu, które mogło dostarczyć porównywalny materiał pod względem inkluzji, do badań prowadzonych na materiale bałtyckim. To doprowadziło szybko niektórych paleontologów do tego, aby postawić tezę, że bursztyn bitterfeldzki – to po prostu „bursztyn bałtycki na złożu mioceńskim“, albo tylko jako redeponowany bursztyn bałtycki w obrębie trzeciorzędu (między innymi Wunderlich 1983, Weitschatt W: Rascher et al. 2008).
Inni badacze po gruntownej geologicznej analizie złóż bitterfeldzkich wskazali na niezależność środkowo-niemieckich złóż bursztynu (m.inn. Fuhrmann 2005, 2008, Wimmer et al. 2004, 2006) Postawienie pytania „czy bitterfeldzki bursztyn jest taki sam jak bursztyn bałtycki?“ było tematem drugiego Kollokwium bursztynu (Rascher et al. 2008).
Interdyscyplinarna dyskusja wykraczała daleko po za powszechnie przyjęte w literaturze stanowisko paleoentomologów i obejmowała aspekty geologiczne. Obejmowała fakty z geologii regionalnej i złożowej, z obu złożowych nagromadzeń bursztynu podobnie, jak i nowe paleogeograficzne i paleoklimatyczne dowody.
Pierwsze wzbogacenia bursztynu w rejonie bałtyckim (dolna niebieska ziemia) pochodzą ze środkowego eocenu (ok.43 mln) główna koncentracja bursztynu w dzikiej ziemi, szczególnie jednak w udokumentowanych horyzontach morskiej niebieskiej ziemi (g. eocen ok. 35-36 mln lat temu).
Dziś jeszcze często używane zaszeregowanie niebieskiej ziemi do dolnego oligocenu opiera się na podstawie przestarzałej wiedzy. Odnowione [na kolejnym złożu, red.] wzbogacania bursztynu występują w kopalnych piaskach plażowych górnooligoceńskich (warstwowane piaski ok. 25 mln; Standke 1998, Standke in Rascher et al. 2008), także w regionie bitterfeldzkim w górnym oligocenie jest rozproszony bursztyn znany z morskich piasków łyszczykowych.
Właściwe złoże bursztynu bitterfeldzkiego z niezbyt miąższych morskich (łyszczykowych) piasków i lagunowych mułków (bitterfeldzki kompleks bursztynowy) zostało zaliczone w oparciu o liczne badania sporomorf do wczesnego miocenu (ok. 23 mln). Dotychczas zostało ustalone przez większość autorów, że las bursztynodajny, który utworzył bałtyckie złoże był na północy (Fennoskandia).
Dodatkowo jego egzystencja wiązana jest często z optimum klimatycznym eocenu. Występowanie licznych paleoceńskich do dolnomioceńskich pokładów węgla brunatnego w środkowej Europie (por. wnioski wg.Standke i Rascher 2008) wykazuje, że lasy produkujące żywicę także po „przewrocie klimatycznym“ w dolnym oligocenie prawie nieustająco, na zapleczu Morza Północnego żywicowały, chociaż nie ma potrzeby sugerować że „las bursztynowy“ przez długi okres istniał jako jedyny.
Główny argument tożsamości bałtyckiego i bitterfeldzkiego bursztynu wywodzi się ze znalezisk inkluzji. Szczególnie badania entomologiczne wykazują dla obu złóż identyczne inkluzje, częściowo aż do poziomu rodzaju. Ogólnie są jednak zaniedbywane w danym wypadku badania fauny i flory tylko w rejonie bałtyckim albo tylko w bitterfeldzkim; zarówno zaniedbywane są badania nad inkluzjami w aspekcie stratygrafii, a tym samym pod względem określonego wieku.
Także z geostatystycznych powodów są te znaleziska z obu wystąpień tak nieprzekonywująco porównywalne (zbieranie bursztynu bałtyckiego ma historię już około 150 lat, a w Bitterfeldzie tylko ponad dwa dziesięciolecia, wobec czego wyjściowy materiał badawczy stanowią skrajnie różne ilości bursztynu).
Ale główne pytanie - czy i jak jest możliwe że górnoeoceński bursztyn bałtycki ponad 12 mln lat później i po przetransportowaniu go ok. 700 km dociera do obszaru Bitterfeldu i tam na powierzchni mniejszej niż hektar udaje się jego koncentracja w złożu (szczególnie w bitterfeldzkich mułkach bursztynowych).
Po za tym przyjmuje się, że ten bursztyn pochodzi z niebieskiej ziemi, która wtedy już była pokryta osadami oligoceńskimi. Przerobienie względnie złożenie bursztynu mogło się udać tylko dzięki erozji między eocenem a oligocenem, albo bursztyn pochodzi z młodszych bałtyckich znalezisk. Ponieważ transport rzeczny nie wchodzi w rachubę z paleogeograficznego punktu widzenia, możliwy byłby jedynie transport morski wzdłuż brzegów.
Przy tym trzeba uwzględnić, że bursztyn zawarty w niebieskiej ziemi na skutek przeróbki i transportu morskiego (w zawiesinie albo wleczeniem?) ponad to jeszcze dyfuzyjnie rozdzielany, a po jakimś stu kilometrowym transporcie, ponownie musiałby ulec zubożeniu. Tak skoncentrowane nagromadzenie bursztynu w niewielkiej miąższości warstwach mułków właściwego złoża bitterfeldzkiego, według wyżej wymienionej hipotezy jest z geologicznego punktu widzenia – delikatnie mówiąc – co najmniej wątpliwe.
Ponadto należy wziąć pod uwagę, że bałtyckie złoża bursztynu leżą na północnym wybrzeżu, a Bitterfeldzkie na południowym brzegu [epikontynentalnego, red.] morza trzeciorzędowego. Tym bardziej z tych względów trzeba teorię redeponowania postawić pod znakiem zapytania. W materiałach z Kollokwium (Rascher et al. 2008) po raz pierwszy szczegółowo zostały rozważone i zestawione typy facji różnowiekowych osadów bursztynonośnych. To pokazuje podobne mechanizmy osadzania się w złożach bałtyckich i bitterfeldzkich, gdzie bursztyn z punktu widzenia paleogeografii, w owym czasie mógł pochodzić z lasów blisko leżącego zaplecza lądowego.
W kontekście porównań obu złóż bursztynu z różnych fachowych stron (geologii, paleogeografii, paleontologii, paleoklimatu, chemii i mineralogii) powinno się wskazać następujące działania, z których w przyszłości uzyskać można możliwość całościowego przedstawienia problemu: – dalej prowadzone badania paleogeograficzne i litofacjalne warunków złożowych w bałtyckim i bitterfeldzkim obszarze, w nawiązaniu do środowiska osadzania i mechanizmów transportu bursztynu; celowe wykorzystanie inkluzji roślinnych do charakterystyki paleoekologicznej „bursztynowych lasów“ i żywicujących roślin; separacja i wykorzystanie sporomorf w bursztynie dla dokładniejszego datowania okresu autochtonicznego obszaru tworzenia się bursztynu.
Wybór literatury*
Erichson, U. & Weitschat, W. (2008): Baltischer Bernstein. Entstehung, Lagerstätten, Einschlüsse. Bernstein in der Kulturgeschichte. – Ausstellungskatalog Deutsches Bernsteinmuseum Ribnitz-Damgarten, 1-191, Ribnitz-Damgarten.
Fuhrmann, R. (2005): Die Bernsteinlagerstätte Bitterfeld, nur ein Höhepunkt des Vorkommens von Bernstein (Succinit) im Tertiär Mitteldeutschlands. – Z.
d. DGG, 156 (4): 517-530; Stuttgart.
Ganzelewski, M. & Slotta, R. (Ed.) (1997): Bernstein, Tränen der Götter. – Verlag Glückauf GmbH, 1-585, Essen.
Krumbiegel, G. (1995): Der Bitterfelder Bernstein (Succinit). – In: Weidert,
W. K.: Klassische Fundstellen der Paläontologie. Bd. III, 1. Aufl., S. 11-12, 191-204, 268-269, Goldschneck Verlag; Korb/Weinstadt.
Landratsamt & Kreismuseum Bitterfeld (Eds.) (2007): Bitterfelder Braunkohlenbergbau- und Industriegeschichte, Geologie der Braunkohlen- und Bernsteinlagerstätte Goitsche, Bernsteingewinnung und -verwertung, Bernsteinarten und Bernsteineinschlüsse, Sanierung des Bitterfelder Bergbaurevieres. - Bitterfelder Heimatblätter, Heft 28, Sonderheft 2007, 1-95; Bad Düben.
